Հայ-իրանական հարաբերությունները սկիզբ են առել մ.թ.ա. առաջին հազարամյակում և ընդգրկել ռազմական, քաղաքական, տնտեսական և մշակութային ոլորտներ։ Իրանում հայկական նոր բնակավայրեր սկսեցին առաջանալ XI դարից։ Շահ Աբբաս I-ի (1587-1629) կողմից կազմակերպված զանգվածային տեղահանությունների արդյունքում մայրաքաղաք Սպահանում և շրջակա գավառներում հաստատվել է 150-200 հազար մարդ։
Մեր օրերում Իրանում ապրում է շուրջ 60-80000 հայ։ Իրանահայ համայնքը Իրանի ազգային փոքրամասնություններից ամենամեծն է։ Իրանում հայերը հիմնականում քաղաքաբնակներ են, որոնք ապրում են Թեհրանում, Սպահանում և նրա հարակից շրջաններում, ինչպիսիք են Շահին Շահրը և Փերիան (Ֆերեյդան), ինչպես նաև Թավրիզում, Ուրմիայում, Արաքում, Բանդար-է Անզալիում (Էնզելի), Ռաշթում, Ղազվին, Ահվազ, Աբադան և Շիրազ։ Իրանահայերի մեծ մասը արհեստավորներ են, գործարարներ, առևտրականներ։ Նրանց թվում կան նաև մեծ թվով մտավորականներ՝ բժիշկներ, իրավաբաններ, ինժեներներ, ճարտարապետներ, ուսուցիչներ, դասախոսներ, պետական ծառայողներ և այլն։
Հայ առաքելական եկեղեցին Իրանում ունի երեք թեմ՝ Ատրպատականի թեմ, Թեհրանի թեմ և Սպահանի թեմ։ Երեք թեմերից յուրաքանչյուրը անկախ միավոր է Մեծի Տանն Կիլիկիո Հայոց Կաթողիկոսությանը (Ն.Ս.Օ.Տ.Տ.): Բոլոր երեք թեմերը պետության կողմից ճանաչված են որպես համայնքի հոգեւոր և աշխարհիկ իշխանություններ։
Հյուսիսային կամ Ատրպատականի թեմը իրանահայ ամենահին թեմն է։ Հիմնադրվել է 1247 թվականին Կոստանդին Ա Կաթողիկոսի (Բարձրաբերդ) կողմից տրված կոնդակով։ Ատրպատականի թեմն ուղիղ սահման ունի Հայաստանի Հանրապետության հետ։ Այս թեմի նախկին անվանումը մինչև 1833 թվականը եղել է Ատրպատականի թեմ, որից հետո այն վերանվանվել է Թավրիզի թեմ։ Ատրպատականի հայոց թեմի առաջնորդի նստավայրը Թավրիզի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին է (Սուրբ Մարիամ Աստվածածին եկեղեցի)։
Թեհրանի կամ Կենտրոնական թեմը Իրանի ամենաերիտասարդ և ամենամեծ թեմն է։ Հիմնադրվել է 1944 թվականին։ 1973 թվականից Թեհրանի հայոց թեմի առաջնորդի նստավայրը Թեհրանի Սուրբ Սարգիս մայր տաճարն է։ Թեհրանի հայոց թեմը ներառում է Իրանի մայրաքաղաք Թեհրանը՝ իր շրջակայքով՝ Արաք, Համադան, Մաշհադ, Գորգան, Ռաշթ, Սարի, Էնզելի, Ղազվին, Բախտարան (նախկինում՝ Քերմանշահ)։
Թեմի հնագույն եկեղեցիներն են՝ Սուրբ Գևորգ և Սուրբ Թադեոս և Բարդուղիմեոս եկեղեցիները։ Վերջին 35 տարիների ընթացքում կառուցվել են Սբ Թարքմանչաց, Սուրբ Սարգիս, Սուրբ Վարդանանց, Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ (Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ), Սուրբ Մինաս, Սուրբ Մարիամ Աստվածածին եկեղեցիները։
Մինչև 1960 թվականը Սպահանի կամ Հարավային Իրանի հայոց թեմը կոչվում էր Իրանա-հնդկական թեմ, ապա՝ Սպահանի և Հարավային Իրանի, իսկ 1995 թվականից՝ Սպահանի թեմ։ Սպահանի հայոց թեմը կազմավորվել է 1606 թվականին, երբ Շահ Աբբաս I-ը տեղահանված հայերին բնակեցրել է Սպահան, որտեղ նրանք հիմնել են Նոր Ջուղայի (Նոր Ջուղա) հայկական թաղամասը։
Թեմի առաջնորդի նստավայրը Նոր Ջուղայի Սուրբ Ամենափրկիչ տաճարն է։ Թեմի ներկայիս վարչական սահմանները ներառում են Սպահանը (որի մի շրջանը Նոր Ջուղան է), նորակառույց Շահին Շահր քաղաքը, Փերիա նահանգը, Շիրազը և Խուզեստանը։
Նոր Ջուղայում կան 17-րդ դարում կառուցված երկու վանքեր՝ Սուրբ Ամենափրկիչ տաճարը և Սուրբ Եկատերինայի վանքը, և 9 եկեղեցիներ՝ Սուրբ Աստվածածին, Սուրբ Հակոբ, Սուրբ Գևորգ (Գեորգ), Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ, Սուրբ Հովհաննես։ Մկրտիչ, Սուրբ Մինաս և Սուրբ Նիկոլայոս։ Նշված եկեղեցիներից ոչ բոլորն են գործում այսօր։ Սուրբ Ամենափրկիչ տաճարին կից գործում են 1636 թվականին հիմնադրված տպարանը և «Ներսես Դ Ողորմած» գրադարանը։
Նյութի հեղինակ՝ Միլենա Փիրումյան