Հայոց ցեղասպանության 50-ամյակի ոգեկոչման և զոհերի հիշատակին նվիրված հուշահամալիրի կառուցման գաղափարը Յակով Զարոբյանը մեջ 1965 թվականից հասունացրել էր ։ 1962 թ. այդ ծրագրերի մասին նա հայտնում է լիբանանահայ գրող և հասարակական գործիչ Անդրանիկ Ծառուկյանին հետ տեղի ունեցած հանդիպման ժամանակ։
Գաղափարի կենսագործման համար Մոսկվայից թույլտվություն պետք է ձեռք բերվեր այդ ուղղությամբ Յակով Զարոբյանն ակտիվ աշխատանք է սկսում կատարել ՀԿԿ ԿԿ-ում 1964 թ. մարտին գաղափարախոսական ոլորտի աշխատակիցների և առաջատար պատմաբանների հետ տեղի ունեցած խորհրդակցությամբ, երբ նրանց առջև դրվում են անհրաժեշտ խնդիրներ։ Մասնավորապես Ծատուր Աղայանին, Հովհաննես Ինճիկյանին և Ջոն Կիրակոսյանին հանձնարարվում է առաջարկություններ նախապատրաստել Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրվա կազմակերպման և զոհերի հիշատակի հավերժացման համար։ 1964 թ. սեպտեմբերի 17-ին նրանք Հայաստանի կոմկուսի կենտկոմ են հանձնում 11 կետից բաղկացած իրենց առաջարկները «Հայերի զանգվածային բնաջնջման 50-րդ տարելիցի միջոցառումների անցկացման մասին» վերնագրով։ Տարվա ընթացքում Յակով Զարոբյանը Հայոց ցեղասպանության 50-ամյակի ոգեկոչման հարցը քննարկում է ԽՍՀՄ արտաքին գործերի նախարար Անդրեյ Գրոմիկոյի, գաղափարախոսության գծով ԽՄԿԿ ԿԿ քարտուղար Միխայիլ Սուսլովի, ԽՄԿԿ ԿԿ քարտուղար Նիկոլայ Պոդգոռնու, ինչպես նաև ԽՄԿԿ ԿԿ առաջին քարտուղար Նիկիտա Խրուշչևի, ապա և նրան 1964 թ. հոկտեմբերի 14-ին փոխարինած Լեոնիդ Բրեժնևի հետ։
ԽՄԿԿ ԿԿ ուղարկվելիք նամակի առաջին տարբերակը՝ Հայոց ցեղասպանության 50-ամյակը նշելու և նրա զոհերի հիշատակը հավերժացնող հուշահամալիր կառուցելու առաջարկներով, ՀԿԿ ԿԿ-ն ընդունել է 1964 թ. նոյեմբերի 13-ին։ Նամակի լրամշակված տարբերակը հաստատվում է 1964 թ. դեկտեմբերի 13-ին և ապա ուղարկվում Մոսկվա։ Երեք առաջարկի մեջ էր հետևյալ կետը. «Երևանում կանգնեցնել կոթող՝ նվիրված առաջին համաշխարհային պատերազմի հայ զոհերի հիշատակին: Կոթողը պետք է խորհրդանշի հայ ժողովրդի վերածնունդը»: «Կոթող» (օբելիսկ), այլ ոչ թե «հուշահամալիր» եզրի օգտագործումը և այն, որ խոսքը Առաջին համաշխարհային պատերազմի զոհերի և սոցիալիզմի օրոք ապրող ժողովրդի վերածննդի մասին էր, թեթևացնում էր Յակով Զարոբյանի գործը ԽՄԿԿ ԿԿ-ից հուշահամալիրի կառուցման վերաբերյալ թույլտվություն ստանալու հարցում։
1965 թ. փետրվարի 5-ին ԽՄԿԿ ԿԿ քարտուղարության նիստում քննարկվում են «1915 թ. հայերի զանգվածային բնաջնջման 50-ամյակի առթիվ միջոցառումներ անցկացնելու մասին» հարցը և Հայաստանի կոմկուսի կենտկոմի առաջարկները, սակայն հարցի կապակցությամբ որոշումն անմիջապես չի ընդունվում, քանի որ Քարտուղարության մի շարք անդամներ և նիստին հրավիրված որոշ անձինք առարկություններ ունեին։ Դրանք հիմնված էին ԽՄԿԿ ԿԿ երեք պրոֆիլային բաժինների, ԽՍՀՄ ԱԳՆ և ԽՍՀՄ ԳԱ պատմության ինստիտուտի բացասական եզրակացությունների վրա։ Խնդրի կապակցությամբ դրական որոշումն ընդունվում է միայն Յակով Զարոբյանի մասնակցությամբ՝ հարցի լրացուցիչ քննարկումից հետո։
ՀԿԿ Կենտկոմի նախագահությունը 1965 թ. փետրվարի 15-ին հաստատում է Հայկական ԽՍՀ մինիստրների խորհրդի որոշման նախագիծը Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրված հուշահամալիրի կառուցման մասին։ Բուն որոշումը՝ «1915 թ. եղեռնի զոհերի հիշատակը հավերժացնելու համար կոթող կառուցելու մասին», Հայկական ԽՍՀ մինիստրների խորհուրդն ընդունում է 1965 թ. մարտի 16-ին։ Որոշման համաձայն՝ Հայկական ԽՍՀ մինիստրների խորհրդի շինարարության և ճարտարապետության գործերի պետական կոմիտեին (Պետշին) հանձնարարվում է «հայտարարել կոթողի լավագույն նախագծի մրցույթ»՝ մեկ ամիս ժամկետով, իսկ Երևանի քաղաքային խորհրդի գործկոմին՝ «անհրաժեշտ նախապատրաստական աշխատանք կատարել»։ «1915 թ. եղեռնի զոհերի հիշատակը հավերժացնող կոթողի նախագծի» բաց մրցույթի պայմանները հրապարակվում են հանրապետական մամուլում 1965 թ. մարտի 25-ին։ Մասնավորապես նշվում էր, որ «կոթողը պետք է մարմնավորի հայ ժողովրդի վերածնունդը, նրա ներկան ու պայծառ ապագան»։
Մրցույթին ներկայացվում է 78 նախագիծ, որոնցինց 9-ը չեն բավարարում մասնակցության պահանջներին։ Այսինքն՝ մրցույթին փաստացի մասնակցում է 69 նախագիծ. դրանք ներկայացված էին ծածկագրերով՝ առանց հեղինակների ազգանունների նշման։ Ստեղծվում է 13 անդամից բաղկացած մրցատյան՝ Պետշինի նախագահ, ԽՍՀՄ ճարտարապետության և շինարարության ակադեմիայի թղթակից անդամ Գրիգոր Աղաբաբյանի գլխավորությամբ։ Հանձնաժողովը հաշվի էր առնում իր ստացած 13 նամակներում քաղաքացիների արտահայտած ցանկությունները, Ճարտարապետների տանը բացված և ազատ մուտք ունեցող նախագծերի ցուցահանդեսի այցելուների կարծիքները, ինչպես նաև նախագծերի հասարակական քննարկման ընթացքում տեղի ունեցած ճարտարապետների հավաքում հնչած տեսակետները։
1965 թ. մայիսի 10-ին առաջին նիստի ժամանակ բաց քվեարկությամբ ընտրվում է 8 նախագիծ հետագա քննարկումների համար։ Երկրորդ և երրորդ տեղերը կիսում են երկու նախագիծ։ Դրանցից մեկի հեղինակներն էին ճարտարապետներ Արթուր Թարխանյանը և Սաշուր Քալաշյանը, երկրորդինը՝ ճարտարապետ Ֆենիքս Դարբինյանը և քանդակագործ Ղուկաս Չուբարյանը։
Այն նախագծերը , որոնք ընտրել էին ոչ մեկն ամբողջությամբ չէր բավարարում մրցույթի պայմաններին, հանձնաժողովն երրորդ նիստ է կազմակերպում այդ ժամանակ առանձնացնում է երեք նախագիծ. դրանք, հանձնաժողովի անդամների կարծիքով, ներառում էին առաջ քաշված պայմաններին բավարարող մեծաքանակ առանձին տարրեր։ Այդ երեք նախագծի թվում էր նաև ճարտարապետներ Արթուր Թարխանյանի ու Սաշուր Քալաշյանի «ՀԽՍՀ դրոշակ» ծածկագրով նախագիծը, որն էլ վերջնական քվեարկությամբ հավաքում է մրցատյանի անդամների մեծ մասի ձայները։ Նրանցից մեկի՝ ՀԽՍՀ ճարտարապետների միության վարչության նախագահ Վարազդատ Հարությունյանի բնորոշմամբ, այն ուներ «պարզ ու հասկանալի լուծում… Խոնարհված խաչքարաձև քարերը խորհրդանշում են սուգը զոհվածների հիշատակին, իսկ վերասլաց կոթողը՝ վերածնունդ»։
Երբ սկսվում է հուշահամալիրի շինարարությունը, սկսվում է գումարային հարշվարկների , այդ արդյունքներից պարզ է դառնում , որ նախահաշվային արժեքը կազմում է 776.800 ռուբլի։ Շինարարությունն իրականացնում է Երևանի «Քիմշին» շինարարական տրեստը (Երքիմշինտրեստ)։ Շինարարության անմիջական ղեկավարը տրեստի թիվ 9 շինարարական վարչության տեղամասի պետ Արտուշ Օրդուխանյանն էր։ Նրա ղեկավարած կոլեկտիվն աշխատում էր մեծ ոգևորությամբ և պատասխանատվության բարձր գիտակցմամբ։ Խորհրդանշական է, որ հուշահամալիրի գլխավոր շինարարը ծնվել էր 1915 թ. ապրիլի 24-ին։
Հուշահամալիրի շինարարությունն ավարտվում է ռեկորդային կարճ ժամանակահատվածում՝ երկուսուկես տարում։ Հանդիսավոր բացումը տեղի է ունենում 1967 թ. նոյեմբերի 29-ին՝ Հայաստանում խորհրդային կարգերի հաստատման 47-ամյակին, և հանրապետությունում դառնում է նշանակալից հասարակական-քաղաքական իրադարձություն։ Երևանի և հարակից շրջանների մի քանի հազար բնակիչների հետ Ծիծեռնակաբերդի բարձունքում հուշահամալիրի հանդիսավոր բացմանը մասնակցում են հանրապետության ղեկավարներ Անտոն Քոչինյանը, Նագուշ Հարությունյանը, Գեորգի Տեր-Ղազարյանցը, Ռոբերտ Խաչատրյանը, Լյուդվիգ Ղարիբջանյանը. Յակով Զարոբյանը 1966 թ. փետրվարին ազատվել էր ՀԿԿ ԿԿ-ի առաջին քարտուղարի պաշտոնից և աշխատանքի էր նշանակվել Մոսկվայում։ Միջոցառումը հեռուստատեսությամբ և ռադիոյով հեռարձակվում է ողջ հանրապետությամբ: Երթը հուշահամալիր շարունակվում է մինչև ուշ գիշեր։
1995 թ. ապրիլի 24-ին՝ Մեծ եղեռնի 80-ամյա տարելիցին, բացվեց Հայոց ցեղասպանության թագարան-ինստիտուտի մասին
Այն կառուցվել է Մեծ Եղեռնի հուշարձանի հարթակի հարավարևմտյան անկյունում՝ ստորգետնյա լուծմամբ (ճարտարապետներ՝ Սաշուր Քալաշյան, Լ. Մկրտչյան), որով ամբողջացել է Մեծ Եղեռնի հուշահամալիրը։
Նախագծվել եւ կառուցվել ՝է 1994-1995թթ., ՀՀ գրողների միության անդամ, բանաստեղ , հրապարակախոս՝ Սասուն Գրիգորյանի կողմից, նախնական անվանումը կոչվում էր «Ուխտատուն» ։Պատվավոր բացումը տեղի է ունենում 1995 թ. սեպտեմբերի 21-ին՝ Հայաստանի Հանրապետության տարեդարձի օրը։ Թանգարանում պահվում են վերջին 10 տարիների հավաքչական աշխատանքի արդյունքում ձեռք բերված հազարավոր նորահայտ նյութեր: Դրանց մի մասը ներկայացված է տպագիր, ինչպես նաև մուլտիմեդիայի՝ պրոյեկտորների և հպումով աշխատող էկրանների տեսքով: Թանգարանային նոր ցուցադրական տարածքն նախկին երեք սրահների փոխարեն ունի տասներկու սրահ ։ Ցուցադրությունը բաղկացած է հիսուն հիմնական խորագրերից: